Αντιφασιστική Τέχνη στη ναζιστική Γερμανία

Συνεχίζουμε το αφιέρωμά μας για τη συμβολή της Τέχνης στην Αντιφασιστική Νίκη των Λαών, αναφερόμενοι στον πρωτοπόρο, διωκόμενο από τη δεκαετία του 1920, αγώνα των ανθρώπων των Γραμμάτων και των Τεχνών στη χώρα που γέννησε το φασισμό. Αγώνας που άρχισε αμέσως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι προοδευτικοί, αντιμιλιταριστές Γερμανοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες έβλεπαν πού οδηγεί ο παγγερμανισμός, ο αντιμπολσεβικισμός, ο «αριανικός» αντισημιτισμός και αντισλαβισμός του γερμανικού κεφαλαίου. «Γεννήτορες» του ναζισμού ήταν οι Βίσμαρκ, Λουδοβίκος Β΄, Γουλιέλμος Β΄, η «Δημοκρατία» της Βαϊμάρης και η Γερμανική Τράπεζα, που προετοίμαζαν, από το 1920, και μέσα από εθνικιστικές επαγγελματικές, φοιτητικές και άλλες οργανώσεις, έντυπα (καθοδηγητής των φασιστικών εντύπων ήταν ο Ερνστ Γιούνγκερ), βιβλία, εκπαιδευτικούς και καλλιτεχνικούς οργανισμούς, τη δημιουργία μιας Γερμανίας «δικτατορίας των τραπεζιτών, βιομηχάνων, κτηματιών», με υποζύγιά της όλους τους λαούς, όπως τη σχεδίαζε η Γερμανική Τράπεζα. Το γερμανικό κεφάλαιο ήξερε ότι για την επιτυχία των ιμπεριαλιστικών στόχων του έπρεπε να πνίξει και κάθε έκφραση προοδευτικής τέχνης, ιδιαίτερα μαζικών μορφών, και να προωθήσει φτηνά για το λαό βιομηχανικά, εθνικιστικού περιεχομένου «πολιτιστικά» προϊόντα. Και, βέβαια, ήξερε την προειδοποίηση του ΚΚ Γερμανίας (1922) ότι «εκείνοι που θα διευθύνουν τον κινηματογράφο, θα διευθύνουν την ιδεολογία των μαζών» και την επισήμανσή του για τον ορατό «κίνδυνο ενός κινηματογράφου εξαρτημένου από μια βιομηχανία που υπακούει στους νόμους της καπιταλιστικής αγοράς».

Αυτό και έγινε. Το βιομηχανικό και εκδοτικό μονοπώλιο Χούγκενμπεργκ, με απόφαση του υπουργείου Εξωτερικών και Πολέμου και χρήμα της Γερμανικής Τράπεζας (του λαού δηλαδή), στα 1925 αφομοίωσε τρεις κινηματογραφικές εταιρίες και το 1927 δημιούργησε το κινηματογραφικό μονοπώλιο «ΟΥΦΑ» - μεγάλο προπαγανδιστικό όργανο του ναζισμού. Πρώτο θύμα της «ΟΥΦΑ», το 1927, ήταν ο Μπρεχτ. Το 1928 κομμουνιστές και άλλοι προοδευτικοί καλλιτέχνες δημιούργησαν το «Λαϊκό Κινηματογραφικό Συνεταιρισμό», που τον έπνιξε η «ΟΥΦΑ», πριν την άνοδο του Χίτλερ.

«Αστυνομική τρομοκρατία» (1933), του Ρέινχολντ Ρόσινγκ

Στο στόχαστρο του κεφαλαίου και του χιτλερικού κόμματος, από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, μπήκαν όλοι οι τομείς της επιστήμης, του πολιτισμού και της τέχνης. Ολοι οι προοδευτικοί παιδαγωγοί, επιστήμονες, συγγραφείς, καλλιτέχνες, με πρώτα θύματα τους κομμουνιστές. Ο θεωρητικός του ναζισμού, υπουργός Πληροφόρησης, Προπαγάνδας, Παιδείας-Θρησκείας,Γκέμπελς, δεν κόπιασε για τις προγραφές των προοδευτικών ανθρώπων του πολιτισμού. Λ.χ., στα πανεπιστήμια και στις Ακαδημίες Τεχνών, οι «μαύρες λίστες» συντάχθηκαν το 1927-'28. Οπως και οι κατάλογοι με τους λιγοστούς φιλοναζί πανεπιστημιακούς, επιστήμονες, συγγραφείς, καλλιτέχνες.

Το έγκλημα του ναζισμού δεν είναι μόνο η γενοκτονία πολλών λαών, αλλά και η γενοκτονία του προοδευτικού, πρωτοποριακού σε όλους τους τομείς πολιτισμού, που, για ιστορικούς λόγους, γεννήθηκε στη χώρα του Μαρξ, την πρώτη και δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα. Μια «γενοκτονία», με απροσμέτρητες βλαβερές συνέπειες για τη μετέπειτα πορεία του γερμανικού και γενικότερα του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Λίγκα της φασιστικής «κουλτούρας»

Στις 3/12/1926 ψηφίστηκε νόμος «περί προστασίας του λαού από σκανδαλώδη και πορνογραφικά έργα». Ο νόμος εφαρμόστηκε μόνο εναντίον της κοινωνικά προοδευτικής λογοτεχνίας. Σύμφυτη με αυτό το νόμο ήταν η οργάνωση «Λίγκα Αγώνα για την προστασία της γερμανικής κουλτούρας», που με εκδηλώσεις, χαφιεδισμό και άλλα μέσα συνέβαλε στο μαζικό πογκρόμ εναντίον διανοουμένων και καλλιτεχνών. Από τα πρώτα θύματα της «Λίγκας» (1929) ήταν το βιβλίο του Εριχ Μαρία Ρεμάρκ «Ουδέν νεώτερον από το μέτωπο» (για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο), που απαγορεύτηκε, όπως και οι ταινίες του Παμστ και των Σοβιετικών Πουντόβκιν και Αϊζεστάιν.

«Η νύχτα» (1918-'19), του Μαξ Μπέκμαν

Το 1930 το Τμήμα Προπαγάνδας του ναζιστικού κόμματος αναλαμβάνει ο Γκέμπελς, χαράζοντας κατευθύνσεις, μέτρα και τις διώξεις στον πολιτιστικό χώρο. Στις 28/3/1931 δημοσιεύονται προεδρικά διατάγματα εναντίον των αριστερών συγγραφέων και πενήντα προοδευτικών εντύπων και φυλακίζονται οι συγγραφείς Φρίντριχ Βολφ, Καρλ φον Οσιέτσκι και Λούντβιχ Ρεν. Το «σήμα» για μαζικές διώξεις δόθηκε πριν την άνοδο στην εξουσία του ανδρεικέλου του κεφαλαίου, Χίτλερ, ο οποίος παριστάνοντας το «σωτήρα» έλεγε: «Αν η Γερμανία δεν έχανε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, δε θα γινόμουν πολιτικός, αλλά μεγάλος αρχιτέκτονας, κάτι σαν Μιχαήλ Αγγελος»!!!

Στις 2/2/1933 η Δημοκρατία της Βαϊμάρης με προεδρικά διατάγματα απαγορεύει την κυκλοφορία των κομμουνιστικών και προοδευτικών εφημερίδων και εντύπων. Στις 27/2/1933 οι ναζί καίνε το Ράιχσταγκ. Την επομένη (28/2) επιβάλλουν τη δικτατορία τους και φυλακίζουν 4.000 προγραμμένους. Ο υπουργός Εσωτερικών, Γκέρινγκ, επιλέγει μέσα από τους, ήδη, έτοιμους καταλόγους δεκάδες συγγραφείς και τους κλείνει σε στρατόπεδο. Πρώτος (1938) πεθαίνει ο Εριχ Μίσαμ, κρεμασμένος από τους βασανιστές του στο στρατόπεδο Οριάνεμπουργκ. Οσο περνούν τα χρόνια τόσο γεμίζουν τα στρατόπεδα και με ανθρώπους του πολιτισμού. Τα θύματα πάρα πολλά, ανάμεσά τους και μεγάλα ονόματα της λογοτεχνίας, της μουσικής, του θεάτρου, των εικαστικών τεχνών, του κινηματογράφου, κλπ.

Καθολική φίμωση του πολιτισμού

«Ο δημαγωγός» (1928), του Γκέοργκ Γκρος

Στις 5/2/1933, οι κομμουνιστές καθηγητές στην Ακαδημία Τεχνών Βερολίνου Χάινριχ Μαν (συγγραφέας, πρόεδρος του Φιλολογικού Τμήματος) και Κέτε Κόλβιτς(ζωγράφος-χαράκτρια) με μανιφέστο τους κάνουν έκκληση για δημιουργία ενιαίου αριστερού μετώπου. Στις 15/2 απολύονται. Διαμαρτυρόμενος, παραιτείται ο καθηγητής Μάρτιν Βάγκνερ (αρχιτέκτονας). Οι ναζί ζητούν από όλους τους καθηγητές της Ακαδημίας να δηλώσουν αν θα συνεργαστούν μαζί τους. Δεν απαντούν και παραιτούνται οι συγγραφείς Τόμας Μαν(αδελφός του Χάινριχ), Αλφρεντ Ντέμπλιν, Ρικάρντα Χουκ και συλλαμβάνονται οιΦραντς Βέρφελ, Λέοναρντ Φρανκ, Φριτς φον Ούνριχ, Γιάκομπ Βάσερμαν. Ανάλογα συνέβησαν και στην Πρωσική Ακαδημία Τεχνών. Φοβερές διώξεις εξαπολύθηκαν και στη «Γερμανική Ενωση Ανθρώπων των Γραμμάτων» (η πλειοψηφία των μελών της ήταν κομμουνιστές και αριστεροί, μέλη του γερμανικού αντιφασιστικού Λαϊκού Μετώπου). Οι ναζί διέλυσαν την Ενωση και στις 12/6/1933 την επανασύστησαν ως «Ενωση Συγγραφέων του Γ΄ Ράιχ», με πρόεδρο τον παλιό ναζί ταγματασφαλίτη Οτο Στόφρεγκεν.

Ακόμα και διεθνώς φημισμένοι δημιουργοί, όπως οι Μαξ Ράινχαρντ, Μπρούνο Βάλτερ, Οτο Κλέμπερερ, διώχτηκαν, και ο διάσημος μαέστρος Βίλχελμ Φούρτβαϊνιγκερ αποπέμφθηκε επειδή ζήτησε να μη διωχτούν οι προαναφερόμενοι.

Στις 10/5/1933, με διαταγή του Γκέμπελς, άρχισε το ολοκαύτωμα των προοδευτικών βιβλίων, με βάση τις εμπλουτισμένες πια λίστες της «Λίγκας Αγώνα». Οι λίστες με δημιουργούς και δημιουργήματα αυξάνονταν σε όλους τους πολιτιστικούς τομείς. Κάηκαν, καταστράφηκαν, θάφτηκαν σε αποθήκες όλων των ειδών τα έργα τέχνης, που ο ναζισμός χαρακτήριζε «εκφυλισμένη». Ο «ζωγράφος-γλύπτης-αρχιτέκτονας» Χίτλερ δεν επέβαλε μόνο ως αριανόν ...«Ωραίον» μια χείριστου ρωμαϊκού τύπου χοντροκοπιά, αλλά, με διαταγή του και του Γκέμπελς, αφαιρέθηκαν από τα δημόσια κτίρια, τα μουσεία και τις ιδιωτικές συλλογές, όλα τα έργα των αντιναζιστών «εκφυλισμένων καλλιτεχνών».

Το 1933 η «Λίγκα Αγώνα» οργάνωσε στην Καρλσρούη έκθεση με έργα που τα κατηγορούσε για «καλλιτεχνικό μπολσεβικισμό». Οι διώξεις των αντιφασιστών εικαστικών κλιμακώθηκαν το 1937, με τη μεγάλη έκθεση που οργάνωσε ο Γκέμπελς με τίτλο«Εκφυλισμένη τέχνη».

Ολα τα χρόνια του ναζισμού, πριν την έναρξη του πολέμου, πολλές χιλιάδες ήταν, ήδη, οι καλλιτέχνες-θύματα του ναζισμού. Πολλοί οι δολοφονημένοι, οι κλεισμένοι σε στρατόπεδα. Πολλές χιλιάδες οι απολυμένοι, οι κρυμμένοι-εξόριστοι μέσα στη χώρα τους. Οι αυτοεξόριστοι, που μαζί με εκατομμύρια άλλους Γερμανούς διέφυγαν στο εξωτερικό, γλιτώνοντας τη σύλληψη, αλλά ζώντας τα δεινά της προσφυγιάς. Θύματα ήταν κι όσοι «υποτάχθηκαν» από τον τρόμο των στρατοπέδων και της πείνας.

«Στρατιές» οι διωκόμενοι

Καθώς το σημερινό ιμπεριαλιστικό αμερικανο-ευρωενωσιακό κεφάλαιο επιχειρεί να κρύψει τα πολλαπλά εγκλήματα του γερμανικού ιμπεριαλισμού και να ρίξει στη λήθη τον αντιφασιστικό αγώνα των λαών, ως ελάχιστο φόρο τιμής στον αντιφασιστικό αγώνα των Γερμανών δημιουργών θα μνημονεύσουμε ελάχιστους από τους πολυάριθμους σπουδαίους Γερμανούς διωκόμενους αντιφασίστες επιστήμονες και καλλιτέχνες και χαρακτηριστικά αντιφασιστικά έργα τους.

Επιστήμονες: Εριχ Φρομ, μαρξιστής, διάσημος καθηγητής της Κοινωνιολογίας και Φιλοσοφίας στην περίφημη Σχολή της Φρανκφούρτης, την οποία έκλεισε ο ναζισμός. Το 1934 κατέφυγε στις ΗΠΑ, τις οποίες εγκατέλειψε λόγω του μακαρθισμού. Τέοντορ Αντόρνο, φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, μουσικολόγος, καθηγητής της προαναφερόμενης σχολής, κατέφυγε το 1934 αρχικά στην Αγγλία. Ερνστ Μπλοχ, φιλόσοφος, μέλος του ΚΚΓ. Ο ναζισμός τον απέλυσε από το Πανεπιστήμιο Λιψίας. Κατέφυγε στο εξωτερικό. Το 1949, στη ΓΛΔ, ίδρυσε και διηύθυνε το Ινστιτούτο Ιστορίας της Φιλοσοφίας. Κυριότερο αντιφασιστικό έργο του: «Η ελπίδα ως αξίωμα».

Συγγραφείς: Γιοχάνες Ρόμπερτ, μέλος και βουλευτής του ΚΚΓ. Κατηγορήθηκε, πριν την άνοδο των ναζί, για «εσχάτη προδοσία». Σώθηκε χάρη στις διαμαρτυρίες της διεθνούς κοινής γνώμης και δημιουργών όπως οι Γκόρκι, Μπρεχτ, Τόμας Μαν, κ.ά. Το 1933 ο Χίτλερ απαγόρευσε τα έργα του και του αφαίρεσε την ιθαγένεια. Κατέφυγε στη Μόσχα. Ανέλαβε την έκδοση του διεθνούς αντιφασιστικού περιοδικού «Διεθνής Λογοτεχνία - Γερμανικά Φύλλα». Μεταπολεμικά διατέλεσε πρόεδρος του Πολιτικού Συνασπισμού για τον Εκδημοκρατισμό της Γερμανίας και υπουργός Πολιτισμού της ΓΛΔ. Τόμας Μαν, κορυφαίος πεζογράφος του 20ού αιώνα, καθηγητής στην Ακαδημία Τεχνών, αδελφός του κομμουνιστή, επίσης συγγραφέα και καθηγητή στην Ακαδημία, Χάινριχ Μαν. Του αφαιρέθηκε η ιθαγένεια. Διέφυγε στο εξωτερικό. Σχεδόν όλα τα έργα του στις δεκαετίες του 1930 και του 1940 εναντιώνονται στο φασισμό, λ.χ., τα: «Οι ιστορίες του Ιακώβου», «Η Λότε στη Βαϊμάρη», «Η Γερμανία και οι Γερμανοί», «Αδελφός Χίτλερ». Χάινριχ Μαν, αδελφός του Τόμας, μέλος του ΚΚΓ, πρόεδρος του Φιλολογικού Τμήματος της Πρωσικής Ακαδημίας Τεχνών. Οι ναζί τον ...παραίτησαν. Κατέφυγε στη Γαλλία. Εδρασε μέσα από το γερμανικό αντιφασιστικό «Λαϊκό Μέτωπο» (περιλάμβανε πολλούς διωκόμενους Γερμανούς διανοούμενους-καλλιτέχνες) και συνεργαζόταν με το γαλλικό «Λαϊκό Μέτωπο», του οποίου επικεφαλής ήταν ο κομμουνιστής ποιητής-πεζογράφος Λουί Αραγκόν. Φριτς φον Ούνρου. Κατέφυγε αρχικά στη Γαλλία. Εριχ Μαρία Ρεμάρκ, πολυτραυματίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι ναζί χαρακτήρισαν αντιναζιστικά τα έργα του, του αφαίρεσαν την ιθαγένεια, κατέφυγε στις ΗΠΑ. Στα χρόνια του πολέμου έγραψε, μεταξύ άλλων, τα αντιφασιστικά έργα: «Αγάπα τον πλησίον σου» (για τους αντιφασίστες πρόσφυγες), «Αψίδα του θριάμβου», «Σπίθα ζωής», «Ωρα για ζωή, ώρα για θάνατο». Αννα Ζέγγερς, μέλος του ΚΚΓ. Κατέφυγε στο εξωτερικό. Στα χρόνια του πολέμου έγραψε, μεταξύ άλλων, τα έργα «Ο έβδομος ουρανός» (μια απόδραση από στρατόπεδο) και «Τράνζιτ» (για τα πάθη των προσφύγων, διωκόμενων και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες). Πέτερ Βάις, κατέφυγε σε διάφορες χώρες. Φημισμένο θεατρικό έργο του: «Ανάκριση» (για το Αουσβιτς). Φυγάδες ήταν και οι φημισμένοι συγγραφείς Βάλτερ Μπένγιαμιν, Ρόμπερτ Μούζιλ, Αλφρεντ Ντέμπλιν, Ε. Τόλερ, Ν. Ζακς, Κ. Τσουκμάγιερ, Κ. Τουχόλσκι. Σε στρατόπεδο συγκέντρωσης θανατώθηκαν, μεταξύ άλλων, οι: Κ. Ουσιέτσκι, Ε. Μίσαμ, Γκ. Κόλμαρ.

Εικαστικοί: Ερνστ Μπάρλαχ, κομμουνιστής, κορυφαίος του γερμανικού εξπρεσιονισμού και της κοινωνικής διαμαρτυρίας. Κατηγορούμενος και διωκόμενος μαζί με τους συντρόφους-ομοτέχνους του, τη σπουδαία ζωγράφο-χαράκτρια Κέτε Κόλβιτς και τονΛεμπρούκ. Η μυστική αστυνομία κατάσχεσε, στο σπίτι του Μπάρλαχ, τα έργα του, αφαίρεσε τα έργα του από τα μουσεία και πολλά τα κατέστρεψε, γιατί υμνούσαν το λαϊκό άνθρωπο και τους αγώνες του. Μαξ Μπέκμαν, χαρακτηρίστηκε ο «Γερμανός Πικάσο». Με τα έργα του κατήγγειλε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι ναζί τον απέλυσαν από τη Σχολή της Φρανκφούρτης. Κατέφυγε στο εξωτερικό. Τα έργα του χαρακτηρίζονταν «εκφυλισμένη τέχνη» και περιλήφθηκαν στην ομώνυμη έκθεση των ναζί (1937). Γκέοργκ Γκρος, «Σπαρτακιστής», σπουδαιότατος εκπρόσωπος του κοινωνικά κριτικού κινήματος «νεοπραγματισμός», διέφυγε στις ΗΠΑ, όπου στα χρόνια του πολέμου φιλοτέχνησε πολλά αντιφασιστικά έργα. Εμίλ Ντόλτε, από τους σημαντικότερους εξπρεσιονιστές. Τα έργα του αφαιρέθηκαν από τα μουσεία και περιλήφθηκαν στην «εκφυλισμένη τέχνη». Το 1938 του απαγόρευσαν να ξαναζωγραφίσει. Ετσι μέχρι το 1944 έκανε την περίφημη σειρά «Αζωγράφιστοι πίνακες». Οτο Ντιξ, κορυφαίος του «νεοπραγματισμού». Τον ...παραίτησαν από καθηγητή της Ακαδημίας Δρέσδης. Του απαγόρευσαν να ξαναεκθέσει έργα του, τα οποία κυριαρχούσαν στην έκθεση «εκφυλισμένη τέχνη». Το 1939 τον φυλάκισαν με την κατηγορία της συμμετοχής σε απόπειρα δολοφονίας του Χίτλερ και έπειτα τον έστειλαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου.

Συνθέτες: Χανς Αϊσλερ, μαθητής του μαρξιστή Σένμπεργκ, πρωτοπόρος συνθέτης, κομμουνιστής, συνεργάτης του Μπρεχτ. Κορυφαίος συνθέτης της μεταπολεμικής ΓΛΔ (έγραψε τον Υμνο της, «Αναστημένη από τα ερείπια») και ίδρυσε την Ανώτατη Σχολή Μουσικής της ΓΛΔ, «Χανς Αϊσλερ». Οι ναζί διέταξαν την καταστροφή όλου του ηχογραφημένου και εκδομένου έργου του. Κατέφυγε μαζί με τον Μπρεχτ αρχικά στη Δανία.Πάουλ Ντεσάου, αρχιμουσικός, κομμουνιστής, συνεργάτης του Μπρεχτ. Διέφυγε στην Ευρώπη κι έπειτα στις ΗΠΑ, όπου διώχτηκε από το μακαρθισμό. Επέστρεψε στη ΓΛΔ, όπου διακρίθηκε με διάφορα μουσικά βραβεία. Κουρτ Βάιλ, μαρξιστής, συνεργάτης του Μπρεχτ από το 1926, διέφυγε στην Ευρώπη και έπειτα στις ΗΠΑ. Μπρούνο Βάλτερ, διάσημος αρχιμουσικός στις όπερες Βιέννης, Μονάχου, Βερολίνου, κ.α. Αρχικά κατέφυγε στη Γαλλία.

πηγή: Ριζοσπάστης